Simone van de Wijdeven coacht tolken met een niet-Nederlandse achtergrond. Dankzij de kennis en ervaring die ze heeft opgedaan tijdens haar dertigjarige carrière als tolk, herkent ze bepaalde verborgen patronen bij buitenlandse coachees met een vergelijkbare achtergrond. In dit artikel neemt ze ons mee in de patronen van het leven in Oost-Europa.
Dertig jaar werk ik als tolk. Inmiddels heb ik een door Bureau Wbtv*, Raad van Rechtsbijstand, erkende opleidingsinstelling opgericht om tolken en vertalers van (ook) buitenlandse afkomst te coachen en trainen. Een van mijn coachees is Laëtitia (gefingeerde naam). Ze is niet zo maar een coachee. Ze komt uit Oost-Europa. En dames uit Oost-Europa hebben een gemene deler: er verzorgd uit zien. Ik neem je even mee in een van mijn coachsessies.
Zodra Laëtitia mijn praktijkruimte binnenstapt, vult ze de ruimte. Haar fleurige jurk zwiert om haar middel, een bijpassend glad, blauw lint zit geknoopt in haar gouden haar. Ze draagt sierlijke sandaaltjes met een hakje waarin haar keurig gelakte nagels mooi uitkomen. Haar aquagroene ogen stralen onder haar zwart opgemaakte wimpers. Haar frisse parfum prikkelt mijn neus. Ze lijkt uit een modeblad gestapt. Hoewel ik haar al langer ken, ben ik steeds weer geraakt door de zorgvuldigheid en goede smaak waarmee ze zich uitdost voor een gesprek met haar coach. Mijn spijkerbroek en bloesje steken daar schril tegen af.
‘Wat zie je er weer prachtig uit!’, verwelkom ik haar.
‘Dankjewel.’ Ze slaat haar ogen neer, zichtbaar geraakt door mijn eenvoudige woorden, voor mij vanzelfsprekend, voor haar groots. Ze neemt plaats in het kleurige coachstoeltje, terwijl ik naar de keuken loop, verse citroenmelisse uit mijn tuin pluk en een kop thee voor haar zet. Terwijl ze van haar thee nipt, leg ik haar de kwaliteitenkaarten voor. Ze observeert de kaarten een voor een en kiest ze zorgvuldig uit. Een van haar kwaliteiten is ‘er verzorgd uitzien’. Hoe kan het ook anders?
‘Waarom is dat zo belangrijk voor je, er verzorgd uitzien?’, vraag ik haar.
Ze glimlacht. ‘Ik houd van alles wat mooi is. Ook in mijn huis. Maar mijn kleding heeft te maken met de geschiedenis’, legt ze uit. ‘In de tijd van oorlogen werden onze mannen uit de voormalige Sovjet-Unie ingezet bij het leger en naar het front gestuurd om te vechten. Je wist nooit of ze terugkwamen. Datzelfde zie je nu in de oorlog Rusland-Oekraïne gebeuren. De vrouwen vluchten, mannen blijven om te vechten en misschien sneuvelen ze. Dat betekent dat er relatief weinig mannen overblijven. Wil je als vrouw een man vinden, dan zul je moeten opvallen. Er verzorgd uitzien is dan de manier bij uitstek om de aandacht van mannen te trekken.’
In het DNA
Haar verhaal verbaast me niet. Integendeel, het is herkenbaar. Lang geleden woonde ik in Moskou en reisde ik voor mijn werk door de Baltische staten, Wit-Rusland, Oezbekistan, Kazachstan, Oekraïne, Moldavië. En overal zag ik datzelfde beeld. Knappe, jonge, goedverzorgd uitziende vrouwen tegenover gehuwde vrouwen bij wie het uiterlijk toch duidelijk een minder belangrijke rol speelde. In die tijd, de periode van de val van de Berlijnse Muur en de perestrojka, ombouw, en glasnost, openheid, begin jaren negentig, zijn veel Oost-Europese vrouwen naar West-Europa gekomen en hier gehuwd. Wellicht heeft een mannentekort aldaar en de weelde van West-Europa hierbij een rol gespeeld.
Is dit ‘er verzorgd uitzien’ cultuur of een patroon? Als buitenstaander, zonder enige kennis van de geschiedenis en maatschappij van Oost-Europa, zou je kunnen denken dat het cultuur is. Maar als je dit feit gaat analyseren, dan kun je ook concluderen dat het een patroon is. Namelijk elke keer als er oorlog is, is er een tekort aan mannen, gaan vrouwen zich mooi kleden. Patroon definieer ik dan als ‘regelmatige structuur’ en cultuur als ‘gewoonten en gebruiken waarover een volk in het land zelf beschikt of die een volk meeneemt uit het land van herkomst, zoals het geheel van normen en waarden, de voeding, eetgewoonten, kleding, religie’. Je kunt je wel afvragen of ‘er verzorgd uitzien’ zo opgenomen is in de gewoontes, dat het patroon een onderdeel van de cultuur is geworden en dat het in het DNA is gaan zitten. Wetenschappelijk onderzoek zou hier welkom zijn, maar mij brengt het wel op het volgende.
Keerzijde
‘Er verzorgd uitzien’ is een positief gevolg van een negatieve oorzaak (onvoldoende mannen). Maar een negatieve oorzaak kan ook een negatief gevolg hebben. Ik constateer bij mijn coachees uit Oost-Europa dat ze veelal om de liefde zijn gekomen. Ik laat het in het midden of het echte liefde was, het aantrekkelijke van West-Europa of een combinatie ervan. Het beantwoorden van deze vraag vereist een artikel op zich.
Ook Laëtitia kwam voor de liefde naar Nederland. En hoewel het liefde op het eerste gezicht was, keerde dat zich tegen haar. Haar man bleek in het dagelijks leven toch anders dan hij zich voordeed bij aanvang. Geestelijke manipulatie, vernederingen, dwang, controle zijn aan de orde van de dag. Het psychische geweld, versterkt door fysiek geweld, treft niet alleen Laëtitia, maar ook haar kinderen. En ondanks alle ingezette methodieken, variërend van het drenkelingenmodel, de logische niveaus, de BUS, systemisch coachen en vele andere, krijg ik Laëtitia niet in beweging. Ze bevriest. Is dit een patroon, het bevriezen? Of is het een patroon dat Nederlandse mannen die met vrouwen uit deze regio’s trouwen, hen mishandelen? Of is dat cultuur? Nee, dat zeker niet. Ik generaliseer niet, ik kom dit soort gevallen wel regelmatig tegen in mijn praktijk.
In het geval van Laëtitia zet de geschiedenis zich voort. Ze werd als kind door haar ouders ook psychisch mishandeld. Ze ervaart dit als ‘normaal’, omdat ze in haar leven niets anders heeft gekend. Ze heeft dat verinnerlijkt. Ook haar man is in zijn jeugd mishandeld. Het gaat dus van generatie op generatie en als er niets gebeurt, geven haar kinderen dat ook weer door. Ooit was mishandeling een patroon binnen deze gezinnen. Deed je als kind iets wat je ouders niet wilden, dan kreeg je een tik en werd je vernederd. Het patroon is inmiddels zo verankerd, dat het lijkt te behoren tot hun gezinscultuur.
Patronen doorbreken
Mijn hoofdvraag is: kun je deze gezinscultuur die is gebouwd op ongezonde patronen doorbreken? Kan het zo zijn dat Laëtitia op een dag in een spijkerbroek gaat lopen, blij en positief met een humoristische man aan haar arm? Ik weet het niet. Ik zie bij haar een enorme angst. En als je bang bent, kun je vechten, vluchten of bevriezen. Ik zie haar dat laatste doen. Ze trekt zich terug in zichzelf. Angst voor de gevolgen van de stappen die ze zou kunnen zetten. Scheiden? Crisisopvang? Veilig Thuis? Geen inkomen? Kinderen uit huis? Ze weet het niet. De acceptatie van haar huidige onveilige en miserabele situatie is draaglijker dan de angst voor verandering.
De verinnerlijking van het kwaad biedt zekerheid, houvast, duidelijkheid. Angst voor verandering betekent loslaten van de verinnerlijking en jezelf resetten. Dat idee alleen al verlamt.
Slavische cultuur
In de houding van Laëtitia herken ik ook de Oost-Europese cultuur die ik proefde bij het uiteenvallen van de voormalige Sovjet-Unie in 1990 en 1991: laissez-faire, afwachtend, terugtrekkend, acceptatie. Ik woonde in Moskou in de tijd van de overgang, van het communisme naar glasnost en perestrojka. Vóór de omwenteling stond ik uren in de rij voor kaas of een gecensureerd boek. Maar ik heb ook de eerste Danone-yoghurtsupermarkt zien openen. Er was hoop. Even leek het erop dat vrije initiatieven misschien niet gestimuleerd, doch wel getolereerd werden.
Toch heeft de situatie zich gekeerd, zoals blijkt uit de oorlog in Oekraïne. Poetin kwam en bleef aan de macht. Het Russisch volk kijkt lijdzaam toe. Een deel steunt de Russische leider zelfs. De enkeling die zich verzet wordt meteen opgepakt. Poetin had een afspraak met het Russische volk: “Ik bied jullie veiligheid en stabiliteit in ruil voor niet-inmenging in mijn zaken”. Het volk gaf toe, nam geen verantwoordelijkheid en werd bedrogen. In Nederland zou dat ondenkbaar zijn. En daarmee raak ik de waarden van het individuele land. Onderdanigheid versus vrijheid. Zoals wij opgevoed zijn met vrijheid van meningsuiting, is het Russische volk eeuwenlang onderdrukt. En nog steeds.
Het is dan ook geen wonder dat mijn coachee lijdzaam accepteert. Zo probeer ik voor mezelf een verklaring te vinden voor haar passieve gedrag, zonder echter te weten of dit juist is of niet. Ik kijk naar deze situatie vanuit mijn opvoeding, mijn westerse ogen en mijn drang om haar in beweging te krijgen om verantwoordelijkheid te durven dragen voor zichzelf en voor haar kinderen. Maar wie ben ik om dat te mogen?
Natuurlijk spelen ook andere factoren een belangrijke rol zoals karakter, gezinssituatie, huidige omgeving en opvoeding van huis uit. Hoe hard ik ook trek, hoe graag ik haar onze westerse normen en waarden wil meegeven, hoe graag ik haar en haar kinderen ook een gelukkig, geweldloos leven gun, hoe erg ik ook mijn best doe haar een persoonlijke groei te laten doormaken, ik kan haar niet bereiken. Ondanks haar intelligentie, krijg ik het gevoel dat ze niet inziet of niet durft in te zien wat de impact van haar huidig leven is voor haarzelf en voor haar kinderen voor de toekomst. Het lukt me niet haar patronen, haar verinnerlijkte pijn die zo zoet is, te doorbreken. Mijn vaardigheden als coach schieten daar tekort. Maar misschien moet ik mijn patroon van ‘de ander het beste willen gunnen’ doorbreken en de verantwoordelijkheid daar laten waar ze hoort. Maar daarbij komt automatisch meteen de vraag op: Wil en kan ik dat?
Dit artikel is niet wetenschappelijk onderbouwd en er kunnen geen rechten aan ontleend worden. Het zijn alleen maar vragen en hypotheses die ik stel vanuit mijn eigen perspectief en ervaring als mens in het Westen opgegroeid, als coach, als tolk.
Simone van de Wijdeven is oprichter van Itsyou coaching, een door de Raad van Rechtsbijstand, ministerie van veiligheid en justitie, officieel erkende opleidingsinstelling voor tolken en vertalers. Itsyou heeft als missie zich in te zetten voor deze doelgroep om een veilige omgeving te creëren, een anker te zijn en hun een platform te bieden voor persoonlijke en professionele ontwikkeling.
*Bureau Wbtv is belast met de uitvoering van de Wet beëdigde tolken en vertalers (Wbtv)
